متون فارسی میانه اعم از کتیبه ها، متون مانوی، زبور، متون پهلوی هنوز حاوی بسیاری از کلمات ناخوانده یا اشتباه خوانده شده است. در این میان، متون فارسی میانه زردشتی، به دلیل اشکال های عدیده خط پهلوی، بیش از آثار دیگر بازمانده از این زبان، دچار ابهام در قرایت و تعدد و تنوع ترجمه اند. در این نوشتار، یک واژه از زند وندیداد و شایست نشایست و سه واژه از بندهشن، مورد بازخوانی قرار گرفته اند و خوانش جدیدی برای هر یک پیشنهاد شده است. راه حل خوانش این واژه ها و واژه های مشابه آن ها در متون پهلوی، جز بهر ه گیری از شواهد متنی و مسایل زبانی، بازنگری صورت مکتوب آن ها در دست نویس ها و در نظر گرفتن احتمالات گوناگون در حرف نویسی آن هاست. تلاش شده است تا این قرایت های پیشنهادی در تطابق حداکثری با صورت نگارشی موجود در دست نویس ها باشد و در صورت تصحیح واژه و عدول از ضبط دست نویس ها، دلایل کافی برای توجیه آن ها بیان شود.

هدف از این پژوهش، کاوشی در میزان و چگونگی شایست ها و نشایست ها، در دو حماسه ایران و یونان است. شاید منصفانه تر این باشد که ارزش ها و ضد ارزش های هر قومی در جغرافیا و تاریخ آن قوم واکاری و بررسی شود؛ اما از آن جا که مبنای شناخت ارزش ها و ضد ارزش ها، مفاهیم انسانی و فرهنگ انسانی است؛ بیراه نیست اگر از فاصله سال ها و سده ها، اکنون به گذشته ها بنگریم و قضاوت کنیم و آنچه را در خدمت فرهنگ انسانی است، تحت عنوان شایست ها و ضد آن را با نام نشایست ها دسته بندی کنیم.این تلاش، برای شناخت شایست ها و نشایست های ایلیاد هومر و شاهنامه فردوسی است و برای این که انصاف را در فضای حماسی لحاظ کرده باشیم؛ به بخش پهلوانی شاهنامه توجه خاص داشته ایم. شیوه کار، براساس خوانش دقیق متن دو حماسه و گزینش نمونه هایی است که بتواند نمادی از کلیت آن حماسه ها باشد. از یافته های این پژوهش این است که نمونه های شایست ها در هر دو حماسه قابل توجهند؛ اگر چه در مقام مقایسه، میزان آن در ایلیاد کمتر است؛ ضمن این که باید به حجم کمتر ایلیاد نیز توجه کرد.

سخن و سخن گفتن مهم ترین ویژگی انسان اندیشمند است که می تواند کارکردی دوسویه و بسیار متناقض داشته باشد. ازاین رو برای آن باید و نبایدهای بسیار گفته شده است؛ از جمله در گستره ی ضرب المثل ها بخش قابل اعتنایی را چنین مضامینی برساخته است. مثل ها از سویی زاییده ی فرهنگ مردم و از سوی دیگر نمایاننده ی عناصر موجود در همین فرهنگ اند و منبع ارزشمندی در پژوهش ها و مطالعات فرهنگی به شمار می روند. سخن و مقوله های گسترده ی آن نیز در گنجینه ی امثالِ مردمِ این سرزمین بسیار محل توجه بوده و مثل های بسیاری می توان یافت که در آن مستقیم یا غیرمستقیم «زبان»، «سخن»، «سخنوری» و شایست و نشایست های آن طرح شده است. پژوهش حاضر با هدف تبیین چندوچون بازتاب این مضامین در ضرب المثل های فارسی سامان یافته است. بدین منظور منبع اصلیِ کارنوشتِ پیش رو، فرهنگ بزرگ ضرب المثل های فارسیِ ذوالفقاری قرار داده شده و با گردآوری همه ی نمونه هایی که به گونه ای با موضوع سخن و لوازم آن پیوند داشته، محورها و خطوط اصلی از نظر محتوایی تحلیل و طبقه بندی شده است. یافته ها نشان می دهد شمار زیادی از نمونه ها به رابطه ی سخن و ویژگی های گوینده اشاره دارد و مواردی چون شخصیت اجتماعی، پایگاه طبقاتی، شرایط اقتصادی و دانش گوینده در رد و پذیرش سخن او مؤثر دانسته شده است. خاموشی دومین موضوع پربسامد در مثل هاست که با وجود نمونه های گاه متناقض، برآیند آن برتری سکوت بر گفتار است. موضوعات دیگری چون لزوم سنجیده گویی، آسیب های سخن، بیهودگی یا مؤثر بودن کلام و نیز نکاتی مربوط به شنونده در مراتب بعدی قرار می گیرند که هریک دربردارنده ی نکاتی فرهنگی و اجتماعی هستند که در جای خود بررسی شده اند.

فرهنگ غذایی مردم ایران از جمله مقولاتی از زندگی روزانه ایرانیان است که با وجود رسمی شدن مذهب تشیع در ایران صفوی، با تحولی چشمگیر مواجه نشده و در واقع، تشیع، عامل ایجاد تغییری دین-بنیاد در خورد و خوراک روزانه مردم عادی ایران در این دوران نبوده است، با این حال در کنار توصیه های عمومی اسلام درباره آداب الاکل و شایست و نشایست هایی که انتظار می رفت مومنان در رفتارهای تغذیه ای خود به کار بندند، برخی آموزه های شیعی، خاصه در مناسبت های زمانی مذهبی، پاره ای از رفتارهای تغذیه ای مردم ایران صفوی- قاجاری را شکل داده یا دست کم از برخی جهات، تنظیمات معینی را در این رفتارها موجب شده است. بنا بر بررسی حاضر، اغلب این آموزه ها برخاسته از سنت عمومی اسلامی است و تغییرات مبتنی بر آموزه های شیعی، عمدتا در مراسم اطعام عمومی و نذرها در موقعیت های زمانی یا مکانی شیعی و بیشتر با رویکرد دینی عامیانه جلوه گر شده است.

کتاب زَمبَستَه منظومه­ ای طولانی به زبان ختنی قدیم از شاخه زبان­ های ایرانی میانه شرقی است. این کتاب، مجموعه­ ای وسیع از مفاهیم رایج آئین بودایی و جنبه­ های گوناگون دین بودا است. فصل دوازدهم این کتاب فصلی آموزه­ ایو شامل مجموعه­ ای از شایست­ ها و نشایست­ هاست. قطعه­ ای که در این گفتار برگردان آن از زبان ختنی به فارسی آمده، شامل 52 بند نخستین همین فصل است که به شرح و توصیف سَموَرَ(saṃ vara= خودداری، خویشتن­ داری اخلاقی یا متوقف ساختن تأثیرات کَرمَه­ ها یا اعمال پیشین انسان) اختصاص دارد. سَموَرَ یکی از مهم­ ترین مراحل رسیدن به فضیلت پرهیزگاری به شمار می­ آید و همانند نگهبانی است که پیوسته می­ کوشد تا انسان را از هر آنچه که ناشایست و ناپسند است، دور دارد و او را در جهت رسیدن به نیروانه (= نجات و رستگاری) یاری رساند. در زیر ریشه­ شناسی واژه سَموَرَ، دیدگاه فلسفی درباره سَموَرَ، مراحل دستیابی، مراسم تعهد و شرایطی که به از دست دادن سَموَرَ می­ انجامد، مورد بررسی قرار گرفته است.

در برخی از نوشته های فارسی میانه به داستانی درباره کیومرث اشاره شده است که هم در متون کهن تر مانند متون اوستایی نشانی از آن نیست و هم در حماسه نامه های فارسی و عربی اثر آن را به سختی می توان پی گرفت. این داستان به کشته شدن دیوی به نام ارزور به دست کیومرث اشاره می کند که جزو مهم ترین کارهای کیومرث در روز خرداد و ماه فروردین (ششم فروردین) برشمرده می شود. همچنین در اوستا ارزور نام کوهی است که محل گردهم آیی دیوان است و در نوشته های پهلوی مانند بندهش، شایست نشایست و روایت پهلوی هم از آن به عنوان درِ دوزخ و گذرگاه اهریمن و دیوان یاد شده است. در این مقاله تلاش می شود با جستجوی نام ارزور در متون اوستایی و سپس فارسی میانه و بعد از آن در داستان کیومرث و نبردهای او با اهریمن و دیوان در شاهنامه و آثارالباقیه ارتباط بین کوه ارزور، درِ دوزخ و دیو ارزور توضیح داده شود و تا حد ممکن جزئیات داستان کیومرث و دیو ارزور در متون پهلوی و فارسی روشن و نکات مبهم آن در روایت شاهنامه بازسازی و شرح داده شود. به نظر نگارنده داستان شاهنامه را با توجه به منابع پهلوی و روایت ابوریحان بیرونی چنین می توان بازسازی کرد: کیومرث، دیو خرزور/ ارزور پسر اهریمن را می کشد؛ پس از آن اهریمن، خرزوران (= پسر خرزور) را به جنگ با کیومرث می فرستد و سیامک در این مبارزه کشته می شود. در نهایت هوشنگ پسر سیامک انتقام پدر را از خرزوران می گیرد و او را می کشد.

در این گفتار، با نگاهی به متون حقوقی و فقهی زبان پهلوی (فارسی میانه)، برخی از واژه ها و اصطلاحات آیین دادرسی و قضایی عصر ساسانی بررسی شده است. از متون به جا مانده پهلوی، شمار نوشته های فقهی و حقوقی درخور توجه است. دست کم هفت کتاب و رساله پهلوی حاوی مباحث فقهی و حقوق اجتماعی و خانوادگی به ما رسیده که عناوین آنها به شرح زیر است: مادیان هزاردادستان (ماده های هزارگانه حقوقی)؛ شایست نشایست؛ روایت امید اشوهیشتان؛ روایت آذر فرنبغ فرخزادن؛ روایات فرنبغ سروش (چهار پرسش)؛ پرسش های هیرید اسفندیار فرخ برزین (سی پرسش)؛ پیمان کدخدایی (عقدنامه ازدواج). علاوه بر آنها، همه مطالب زند و ندیداد (ترجمه پهلوی وندیداد) و کتاب هشتم دینکرد شامل خلاصه عناوین نسک های حقوقی (دادی dīgā(d اوستا و رساله های نیرنگستان و هیربدستان به مسائل فقهی و شرعی اختصاصی دارند. همچنین، در لابه لای دیگر متون پهلوی، کم و بیش به مضامین حقوقی و فقهی اشاره شده است. (دادستان دینی، پرسش 53 و 61؛ رساله مختصر پرسشنی ها که بیشتر پرسش های آن در مایه حقوق و فقه است؛ نیز← (MACUCH 1993, p. 3sqمهم ترین این آثار مادیان هزاردادستان است. که ذکر نام خسرو انوشیروان وخسروپرویز در آن تعلق آن را به قرن های چهارم تا ششم میلادی محتمل می سازد. از این متن پهلوی تنها یک نسخه آشفته و ناقص به دست ما رسیده است. (← تاوادیا، ص (182. مسائل حقوقی مدنی و اجتماعی از قبیل حقوق زنان، بردگان، قیمومت، ارث، وام، رهن، اجاره، تاوان و غرامت، ضمانت، سود و بهره، مالکیت، موقوفات، سهیم شدن در مسائل مالی و بنیادهای مالی و شراکت های بازرگانی و دیگر امور مربوط به این حوزه مباحثی است که در آن مطرح شده است. (← دمناش، ص 781؛ تفضلی، ص 286 به بعد)